Czy AI zabierze mi pracę?

Realne zagrożenia automatyzacji dla współczesnego rynku pracy

Rozwój sztucznej inteligencji i automatyzacji ma coraz większy wpływ na współczesny rynek pracy. Świat technologii zmienia się w zawrotnym tempie, a to z kolei wywiera duże konsekwencje na poszczególne branże. Firmy muszą się dostosować do nowej rzeczywistości, a pracownicy zdobywać nowe umiejętności.

Badania na całym świecie potwierdzają, że AI może zarówno zagrażać istniejącym miejscom pracy, jak i tworzyć nowe możliwości rozwoju, co będzie wymagało od pracowników nabycia odpowiednich umiejętności cyfrowych i elastycznego działania.

Rynek pracy w niedalekiej przyszłości będzie musiał się do tego odpowiednio przygotować i stworzyć odpowiednie regulacje prawne i przepisy, tak by w pełni wykorzystać potencjał sztucznej inteligencji, minimalizując ryzyko nierówności społecznych i ekonomicznych.

Jaki wpływ będzie miała automatyzacja na przyszłość rynku pracy?

Automatyzacja coraz bardziej zmienia charakter współczesnego rynku pracy. Polski Instytut Ekonomiczny opublikował w 2024 roku raport „AI na Polskim rynku pracy”, z którego wynika, że aż 3,68 miliona Polaków wykonuje zawody, które mogą zostać zautomatyzowane, gdyż są najbardziej narażone na wpływ sztucznej inteligencji.

Rozwój automatyzacji nie oznacza jedynie redukcji zatrudnienia, ale także transformację rynku pracy. Według raportu PwC „AI Jobs Barometer”, liczba ofert pracy wymagających specjalistycznych umiejętności związanych ze sztuczną inteligencją wzrosła od 2016 roku 3,5-krotnie szybciej niż liczba ofert pracy ogółem.​ Obecnie — jak wskazuje raport — jest siedem razy więcej ogłoszeń o pracę dla specjalistów z branży AI niż w 2012 roku.

Z danych Polskiego Instytutu Ekonomicznego wynika, że w nadchodzącej przyszłości automatyzacja będzie zastępować pracę ludzką, co potencjalnie zmniejszy zatrudnienie, a z drugiej strony będzie stanowić dla niej uzupełnienie. Wpływ automatyzacji zacznie przejawiać się w dwóch aspektach: substytucyjnym, polegającym na zastępowaniu pracy ludzkiej, oraz komplementarnym, oznaczającym współpracę modeli AI z ludźmi.

Jakie grupy zawodowe są najbardziej narażone na wpływ sztucznej inteligencji?

Według raportu Polskiego Instytutu Ekonomicznego (PIE), wśród 20 grup zawodowych najbardziej narażonych na wpływ AI dominują zawody specjalistyczne, między innymi takie jak finansiści, matematycy i statystycy, prawnicy, urzędnicy państwowi, specjaliści ds. administracji czy programiści.

Natomiast raport PwC „AI Jobs Barometer” wskazuje, że najbardziej narażone są zawody, w których AI może łatwo przejąć część zadań, co szczególnie dotyczy analityków finansowych, specjalistów ds. obsługi klienta, programistów i kierowników administracyjnych.

Zawody najbardziej narażone na wpływ sztucznej inteligencji zazwyczaj obejmują powtarzalne, schematyczne czynności i przetwarzanie dużych ilości informacji, co można łatwo zautomatyzować za pomocą algorytmów.

Które zawody są najmniej narażone na automatyzację procesów?

Według raportu „AI na Polskim rynku pracy”, liczba osób zatrudnionych w 20 zawodach, które są najmniej narażone na wpływ sztucznej inteligencji, wynosi około 1,66 miliona, co stanowi jedynie 10% ogółu pracujących w Polsce. Zawody te charakteryzują się stosunkowo niewielką podatnością na automatyzację i różne rodzaje sztucznej inteligencji, takie jak modele LLM (Large Language Models) czy systemy generowania obrazów.

Zawody najmniej narażone na wpływ AI to przede wszystkim prace wymagające wysokich kompetencji manualnych, interakcji międzyludzkich oraz pracy fizycznej w niestandardowych środowiskach. Do tej kategorii zaliczają się robotnicy wykonujący proste prace w różnych branżach, a także pracownicy zajmujący się rolnictwem i hodowlą.

Do grupy najmniej narażonych zawodów na automatyzację procesów należą również kelnerzy, barmani, sprzedawcy uliczni i bazarowi, dietetycy, sportowcy, trenerzy, rybacy, leśnicy, osoby sprzątające, piorące odzież i myjące pojazdy samochodowe oraz pracownicy weterynarii. Ich praca opiera się na wysokim stopniu interakcji z ludźmi i unikalnych zdolnościach manualnych. Pomimo postępu technologicznego, zawody te są trudne do pełnej automatyzacji z powodu ich złożoności i specyfiki.

Czy wykształcenie kształtuje podatność zawodów na wpływ sztucznej inteligencji?

Wykształcenie w sposób istotny kształtuje podatność zawodów na wpływ AI, co wynika z analizy zawartej w raporcie Polskiego Instytutu Ekonomicznego (PIE). Paradoksalnie, osobami najbardziej narażonymi na wpływ sztucznej inteligencji są pracownicy, którzy ukończyli wyższą szkołę. Aż 44% pracowników z wykształceniem wyższym w Polsce pracuje w 20 grupach zawodów najbardziej narażonych na wpływ AI.

W przypadku pracowników ze średnim wykształceniem odsetek ten wynosi 10%, a dla osób z wykształceniem zawodowym lub niższym – mniej niż 1%. Analiza danych jednoznacznie wskazuje, że wyższe wykształcenie, zwiększa prawdopodobieństwo zatrudnienia w sektorach, w których sztuczna inteligencja wprowadza najbardziej znaczące zmiany.

Kobiety czy mężczyźni – kto jest bardziej narażony na wpływ automatyzacji w swoim zawodzie?

Z analizy przeprowadzonej na podstawie danych pochodzących z Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności wynika, że kobiety w Polsce są bardziej narażone na zakłócenia wywołane przez sztuczną inteligencję w miejscu pracy niż mężczyźni. Spośród 121 analizowanych zawodów, kobiety częściej wykonują te, które są bardziej podatne na automatyzację i wpływ AI.

W grupie 20 zawodów najbardziej narażonych na automatyzację zatrudnionych jest aż 28% wszystkich pracujących kobiet w Polsce, podczas gdy w przypadku mężczyzn jest to 17%. Co więcej, liczbowo kobiety przewyższają mężczyzn w tej grupie zawodów – pracuje w niej 2,16 mln kobiet w porównaniu z 1,53 mln mężczyzn. Wynika to głównie z różnic w strukturze zatrudnienia, gdyż kobiety rzadziej podejmują się prac fizycznych i częściej są lepiej wykształcone, co kieruje je ku zawodom wymagającym specjalistycznej wiedzy, gdzie technologia AI ma większe zastosowanie.

Jakie stanowiska mogą powoli zanikać w wyniku rozwoju sztucznej inteligencji?

Rozwój sztucznej inteligencji i automatyzacji coraz bardziej zmienia rynek pracy, prowadząc do zanikania niektórych zawodów, zwłaszcza tych opartych na powtarzalnych zadaniach. Maszyniści kolejowi mogą być stopniowo zastępowani przez autonomiczne pojazdy szynowe i systemy automatycznego sterowania ruchem. Przykładem takiego rozwiązania jest metro w Dubaju, gdzie pociągi poruszają się bez udziału maszynistów.

Kolejnym przykładem są autonomiczne taksówki, które są już obecne w kilku miastach Stanów Zjednoczonych. W San Francisco taksówki Waymo oferują usługi od 2023 roku, gdzie kursuje tam około 250 pojazdów bez kierowców.

Podobny los może czekać kasjerów w sklepach, gdzie systemy samoobsługowe oraz technologie takie jak Amazon Go ograniczają zapotrzebowanie na pracowników obsługujących kasy. W sektorze obsługi klienta operatorzy call center coraz bardziej tracą na znaczeniu w wyniku zastosowania chatbotów i generatywnych modeli językowych, które przejmują funkcje komunikacji z klientem.

Pracownicy produkcji na liniach montażowych są natomiast zastępowani przez roboty przemysłowe, które wykonują powtarzalne zadania szybciej i precyzyjniej niż ludzie. W magazynach roboty, takie jak te stosowane w centrach Amazona, stopniowo zastępują ludzi przy zbieraniu i pakowaniu zamówień, co prowadzi do zmniejszenia liczby miejsc pracy w logistyce.

Analitycy finansowi na niższym szczeblu również stają się mniej potrzebni dzięki algorytmom zarządzania portfelem i analizy finansowej stosowanym w niektórych fintechach. Podobne zmiany obserwuje się w branży hotelarskiej i medycznej, gdzie recepcjoniści i rejestratorzy są wypierani przez automatyczne systemy meldunkowe i ekrany samoobsługowe.

Jak rozwój AI wpływa na wydajność i czas pracy?

Według raportu PwC „AI Jobs Barometer” dynamiczny rozwój sztucznej inteligencji prowadzi do zwiększenia produktywności w sektorach najbardziej narażonych na jej implementację. Sektory takie jak usługi finansowe, IT oraz profesjonalne usługi doradcze doświadczają wzrostu wydajności pracy nawet pięciokrotnie szybciej niż sektory mniej zautomatyzowane, takie jak transport czy budownictwo.

Sztuczna inteligencja znacząco przyspiesza procesy i stopniowo zmienia krajobraz przyszłej pracy, co może wywierać presję na skracanie jej czasu. Automatyzacja zadań ma potencjał, by w przyszłości wpłynąć na skrócenie pracy, np. do czterech dni w tygodniu, dzięki znacznemu zwiększeniu produktywności.

Eksperymenty związane z krótszym tygodniem pracy były już prowadzone w różnych krajach, ale rozwój sztucznej inteligencji może przyspieszyć adaptację do tego modelu. Na przykład w Wielkiej Brytanii przeprowadzono badanie czterodniowego tygodnia pracy, obejmujące 34 godziny, w którym uczestniczyło ponad 61 firm. Jak podaje dziennik „Rzeczpospolita”, z tego grona aż 56 firm (92%) postanowiło po półrocznym okresie próbnym kontynuować pracę w skróconym wymiarze czasu.

Jakie zawody przyszłości zyskają na znaczeniu w wyniku rozwoju nowych technologii?

Rozwój sztucznej inteligencji dynamicznie przekształca rynek pracy, co prowadzi do powstawania zawodów wymagających nowych umiejętności. Coraz większe znaczenie będą miały zawody przyszłości związane z robotyką, biotechnologią, nanotechnologią i inżynierią genetyczną. Inżynierowie robotyki będą projektować, budować, programować i testować roboty do różnych zastosowań, od przemysłu po medycynę i eksplorację kosmosu.

Bioinżynierowie połączą inżynierię z biologią i medycyną, projektując innowacyjne implanty, protezy, sztuczne organy, terapie genowe i leki. Inżynierowie genetyczni będą modyfikować genomy organizmów w celu leczenia chorób, poprawy cech użytkowych roślin i zwierząt oraz tworzenia nowych biomateriałów.

Projektanci rzeczywistości wirtualnej VR/AR będą tworzyć interaktywne aplikacje i doświadczenia w wirtualnej i rozszerzonej rzeczywistości, które znajdą powszechne zastosowanie w grach, edukacji, medycynie i wielu innych dziedzinach. Trenerzy robotów będą odpowiedzialni za nauczanie humanoidalnych maszyn wykonywania określonych zadań oraz interakcji z ludźmi.

Podsumowanie:

Rozwój sztucznej inteligencji automatyzacji dynamicznie przekształca obecne miejsca pracy, stwarzając zarówno zagrożenia dla istniejących zawodów, jak i otwierając nowe możliwości. Zawody oparte na powtarzalnych zadaniach, jakie wykonują finansiści, programiści czy urzędnicy, są szczególnie narażone na automatyzację, podczas gdy te wymagające interakcji międzyludzkich i specyficznych zdolności manualnych są mniej zagrożone. Wzrost produktywności stwarza potencjał do skrócenia czasu pracy, czego przykładem mogą być liczne eksperymenty z czterodniowym tygodniem pracy.

Kobiety są bardziej narażone na wpływ automatyzacji ze względu na strukturę zatrudnienia. Kluczowe będzie dostosowanie się do zmian poprzez rozwijanie nowych umiejętności i monitorowanie wpływu AI na społeczeństwo, tak by ograniczyć negatywne skutki. Jednocześnie dynamicznie będzie rosło zapotrzebowanie na specjalistów w dziedzinie AI, co stworzy dla wielu ludzi nowe perspektywy zawodowe. AI nie wyeliminuje wszystkich miejsc pracy, ale wymusi znaczące zmiany na rynku pracy, transformując wiele zawodów, a te oparte na rutynowych czynnościach będą stopniowo tracić na znaczeniu.

W tym artykule:

Please, keep this in mind before you file your recruitment application!

Application documents which you wish to provide in reply to the job in question will include your personal data. In order to be able to use such information and examine your application for the employment offer, we will need your consent to personal data processing.

You may withdraw your consent at any time, and this will not affect the legality of the processing performed thereunder before its withdrawal.

You should include your consent in every application document (i.e. both in your CV and your Motivation Letter, and in any other piece of documentation that you wish to file in reply to the relevant job offer). Below we provide the template consent:

“I hereby consent to the processing of personal data from my application documents by Ewa Barańska-Chodkowska, running her business operations under the name “HEADHUNTERS GROUP Ewa Barańska – Chodkowska” (“HHG”), at the registered office in Warsaw, for the purpose of the pending recruitment process run by HHG”.

You may also consent to the processing of your personal data for the purpose of recruitment processes which HGG may run in future. If you want us to keep your application documents for future use in other recruitments, please sign the following consent:

 “I hereby consent to the processing of personal data from my application documents by Ewa Barańska-Chodkowska, running her business operations under the name “HEADHUNTERS GROUP Ewa Barańska – Chodkowska”, at the registered office in Warsaw, for the purpose of recruitment processes which HHG may run in future”.

You may also withdraw your consent to the processing of your personal data for the purpose of future recruitment processes at any time, and this will not affect the legality of the processing operations performed by HGG before its withdrawal.

Before you send your CV, please read and understand some important information about the processing of your personal data! Please remember to make informed decisions every time you provide us with your personal data!

    1. Who is your personal data controller?

The controller of your personal data and the recipient of your application documents is Ewa Barańska – Chodkowska, running her business operations under the name “HEADHUNTERS GROUP Ewa Barańska – Chodkowska”, business address: ul. Zygmunta Hubnera 2/197, 01-756 Warsaw, e-mail: biuro@hhg.pl, hereinafter “HHG”.

    1. Purpose and legal basis for the processing of your personal data

HHG will process your personal data in order to run the recruitment for the position you are apply for. Your personal data will also be processed for the purposes of future recruitment processes managed by HHG if you have given the relevant consent in the application documents provided to our Group.

In both cases, i.e. when we process your personal data in order to examine your candidacy for the position in question, and when your personal data will be processed in future recruitment processes, the legal basis for such processing will be your consent, and therefore the provisions of Article 6, paragraph 1(a) of the EU Regulation 2016/679 of the European Parliament and of the Council of 27 April 2016 on the protection of natural persons with regard to the processing of personal data and on the free movement of such data, and repealing Directive 95/46/EC (“GDPR”) .

    1. To whom your personal data may be transferred?

The recipients of your personal data, i.e. any entities to which your personal data may be disclosed in connection with the recruitment for the position you are applying for, include prospective employers as far as we consider that you meet the requirements defined by them for the position covered by the relevant job offer. Don’t worry! Nothing will be done without your knowledge and consent! 

Additionally, the recipients of your personal data include the following entities: (i) server provider for the e-mail to be used by you to send us your application documents and to be used by us to contact you throughout the recruitment process; (ii) hosting provider for www.hhg.pl Website to be used by you to send your application documents; and (iii) our staff involved in handling the recruitment process.

    1. How long will your personal data be processed? 

We will process your personal data for the time necessary to run the recruitment process for the position you are applying for. Upon the completion of the recruitment process, your personal data will be removed from our candidate database unless you have withdrawn your processing consent earlier; if so, we will stop the processing and delete your personal data before the end of recruitment.

If you consent to the processing of your personal data for the purpose of future recruitment processes, such data will be processed for 2 years following the receipt of your consent. If you withdraw your consent before the end of this period, we will stop the processing and delete your personal data. 

    1. You have the right to …

According to the GDPR and in cases set out therein, you have the right to: (i) access your personal data; and (ii) have your personal data rectified; (iii) deleted; (iv) limit their processing; or (v) object to the processing of your personal data, as well as (vi) their transfer.

You may also withdraw any of your consents to the processing of your personal data.

Please send the relevant request at: biuro@hhg.pl

    1. You may lodge your complaint to the supervisory authority

The supervisory authority with the jurisdiction over the personal data protection is the President of the Personal Data Protection Office.

    1. Personal data are provided on a voluntary basis

You provide your personal data on a voluntary basis as you are the one to decide whether you wish to take part in our recruitment process. However, to this end we will need to process your personal data.

    1. Automated decision-making and profiling

Your personal data will not be subject to automated decision-making, including profiling.

Any request should be sent to: biuro@hhg.pl

 

Zanim zgłosisz swój udział w rekrutacji, pamiętaj!

W dokumentach aplikacyjnych, które zechcesz nam przekazać w odpowiedzi na to ogłoszenie, znajdują się Twoje dane osobowe. Abyśmy mogli z tych informacji skorzystać i rozważyć Twoją kandydaturę na tę ofertę zatrudnienia potrzebujemy Twojej zgody na przetwarzanie danych osobowych.

Zgodę tę możesz w każdej chwili wycofać, co nie wpłynie na zgodność z prawem przetwarzania, jakiego dokonaliśmy na jej podstawie zanim ją wycofałeś. 

Zgodę należy zamieścić w każdym przesyłanym do nas dokumencie aplikacyjnym (tj. zarówno w CV, jak i w Liście motywacyjnym oraz w każdym innym dokumencie, który zechcesz nam przekazać w odpowiedzi na to ogłoszenie o pracę). Treść zgody:

„Wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych osobowych zawartych w moich dokumentach aplikacyjnych przez Ewę Barańską – Chodkowską prowadzącą działalność gospodarczą pod firmą „HEADHUNTERS GROUP Ewa Barańska – Chodkowska” z siedzibą w Warszawie („HHG”) dla potrzeb związanych z prowadzonym przez HHG procesem rekrutacyjnym.”  

Możesz także zgodzić się na przetwarzanie Twoich danych osobowych dla potrzeb przyszłych procesów rekrutacyjnych prowadzonych przez HHG. Jeżeli chcesz, abyśmy zachowali Twoje dokumenty aplikacyjne na przyszłość i korzystali z nich na potrzeby innych rekrutacji, wyraź także poniższą zgodę:

 „Wyrażam zgodę na przetwarzanie moich danych osobowych zawartych w moich dokumentach aplikacyjnych przez Ewę Barańską – Chodkowską prowadzącą działalność gospodarczą pod firmą „HEADHUNTERS GROUP Ewa Barańska – Chodkowska” z siedzibą w Warszawie dla potrzeb związanych z prowadzonymi w przyszłości przez HHG procesami rekrutacyjnymi.”

Zgodę na przetwarzanie danych osobowych na potrzeby przyszłych procesów rekrutacyjnych także możesz wycofać w każdym czasie, co nie wpłynie na zgodność z prawem przetwarzania, jakiego HHG dokonała przed jej wycofaniem.

Zanim wyślesz CV przeczytaj ważne informacje o przetwarzaniu Twoich danych osobowych! Udostępniając swoje dane osobowe zawsze podejmuj decyzje świadomie.

    1. Administrator danych osobowych – kto to taki?

Administratorem Twoich danych osobowych  oraz podmiotem, do którego przesyłasz swoje dokumenty aplikacyjne, jest Ewa Barańska – Chodkowska, która prowadzi działalność gospodarczą pod firmą „HEADHUNTERS GROUP Ewa Barańska – Chodkowska”, adres prowadzonej działalności gospodarczej: ul. Zygmunta Hubnera 2/197, 01-756 Warszawa, e-mail: biuro@hhg.pl, dalej jako: „HHG”.

    1. Cel przetwarzania Twoich danych osobowych oraz podstawa prawna przetwarzania

Twoje dane osobowe będą przetwarzane przez HHG w celu przeprowadzenia rekrutacji na stanowisko, na które aplikujesz. Jeżeli wyraziłeś na to zgodę w przesłanych do HHG dokumentach aplikacyjnych, wówczas Twoje dane osobowe będą przetwarzane także dla potrzeb przyszłych rekrutacji prowadzonych przez HHG.

W obu przypadkach, tj. zarówno gdy przetwarzamy Twoje dane osobowe w celu rozważenia Twojej kandydatury na to konkretne stanowisko pracy, jak również kiedy przetwarzać będziemy Twoje dane osobowe w ramach przyszłych procesów rekrutacyjnych, podstawą prawną takiego przetwarzania jest wyrażona przez Ciebie zgoda, a zatem przepis art. 6 ust.1 lit. a) Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE („RODO”).

    1. Komu możemy ujawnić Twoje dane osobowe?

 Odbiorcami Twoich danych osobowych, a zatem podmiotami, którym możemy je ujawnić w związku z prowadzoną przez nas rekrutacją na stanowisko, na które aplikujesz, są potencjalni pracodawcy, co do których uznamy, że spełniasz oczekiwania określone przez te podmioty na stanowisko, którego dotyczy niniejsze ogłoszenie o pracę. Nie martw się – nic nie będzie się odbywać bez Twojej wiedzy i zgody!

Dodatkowo, odbiorcami Twoich danych osobowych są następujące podmioty: (i) dostawca serwera poczty elektronicznej, za pomocą której przekazujesz nam swoje dokumenty aplikacyjne, i za pomocą której będziemy się z Tobą kontaktować w toku rekrutacji, (ii) dostawca hostingu strony www.hhg.pl, za pomocą której przesyłasz swoje dokumenty aplikacyjne, a także (iii) nasi pracownicy zaangażowani w przeprowadzenie procesu rekrutacyjnego.

    1. Jak długo będziemy przetwarzać Twoje dane osobowe?

Twoje dane osobowe będziemy przetwarzać przez okres niezbędny do przeprowadzenia procesu rekrutacyjnego na stanowisko, na które aplikujesz. Po zakończeniu procesu rekrutacji usuniemy Twoje dane osobowe z naszej bazy kandydatów, chyba że wcześniej wycofasz zgodę na ich przetwarzanie – w takiej sytuacji usuniemy Twoje dane osobowe przed zakończeniem procesu rekrutacji i wcześniej zaprzestaniemy ich przetwarzania.

Jeżeli wyrazisz zgodę na przetwarzanie Twoich danych osobowych na potrzeby przyszłych procesów rekrutacyjnych, wówczas będziemy je przetwarzać przez okres 2 lat od dnia otrzymania Twojej zgody. Jeżeli zgodę tę wycofasz przed upływem tego okresu, wówczas usuniemy Twoje dane osobowe i wcześniej zaprzestaniemy ich przetwarzania.

    1. Masz prawo do …

Zgodnie z RODO oraz w przypadkach w RODO wskazanych, masz prawo do: (i) żądania od nas dostępu do Twoich danych osobowych, a także (ii) ich sprostowania, (iii) usunięcia lub (iv) ograniczenia przetwarzania lub (v) prawo wniesienia sprzeciwu wobec przetwarzania, a także (vi) prawo do przenoszenia danych.

Możesz także wycofać każdą z wyrażonych względem nas zgód na przetwarzanie Twoich danych osobowych.

Wybrane żądanie skieruj na adres: biuro@hhg.pl

    1. Możesz złożyć skargę do organu nadzorczego

Organem nadzorczym do spraw ochrony danych osobowych jest Prezes Urzędu Ochrony Danych Osobowych.

    1. Dobrowolność podania danych osobowych

Przekazanie nam Twoich danych osobowych jest dobrowolne – to Ty decydujesz, czy chcesz wziąć udział w prowadzonej przez nas rekrutacji. W celu jej przeprowadzenia potrzebujemy jednak przetwarzać Twoje dane osobowe.

    1. Automatyczne podejmowanie decyzji i profilowanie

Twoje dane osobowe nie będą podlegały automatycznemu podejmowaniu decyzji, w tym profilowaniu.

Any request should be sent to: biuro@hhg.pl